Praca dietetyka to nie tylko współpraca ze sportowcami i osobami, które chcą się zdrowo odżywiać. W większości przypadków pacjenci zgłaszają się o pomoc i poradę, chcąc zgubić zbędne kilogramy i móc cieszyć się smukłą sylwetką. Nadwaga i otyłość to globalny problem, z którym mierzy się większość krajów. W Polsce aż 68% mężczyzn i 53% kobiet ma nadwagę, otyłość natomiast odpowiednio 30% i 26%. [1] Dlaczego nadwaga i otyłość w ogóle powstają, kiedy je diagnozujemy, jak je leczymy i z czym wiąże się ryzyko nadmiernej masy ciała – tego wszystkiego dowiecie się z tego artykułu. Czas rozwiać wszelkie wątpliwości!

Otyłość niejedno ma imię – rodzaje otyłość i metody jej diagnozowania

Jednym z głównych wskaźników, na podstawie którego diagnozujemy nadwagę lub otyłość jest wskaźnik BMI (ang. Body Mass Index).

Wzór na wyliczenie wskaźnika BMI jest następujący:

Interpretacja wyników wygląda następująco:

< 16,0 – wygłodzenie
16,0–16,99 – wychudzenie
17,0–18,49 – niedowagę
18,5–24,99 – wartość prawidłową
25,0–29,99 – nadwagę
30,0–34,99 – I stopień otyłości
35,0–39,99 – II stopień otyłości (otyłość kliniczna)
≥ 40,0 – III stopień otyłości (otyłość skrajna)

Oczywiście nie jest to idealny wskaźnik i nie należy go traktować jako główne narzędzie pracy. Wysokie BMI (a tym samym wysoka masa ciała) może świadczyć o dobrym umięśnieniu (np. u sportowców, szczególnie kulturystów) czy o wysokiej zawartości wody w organizmie (w przypadku patologicznych stanów takich jak np. wodobrzusze). BMI nie jest również wskaźnikiem stosowanym w przypadku kobiet w ciąży.

Niemniej jednak BMI stanowi pomocnicze narzędzie, obrazujące poziom nadwagi czy otyłości u osób, u których wysoka masa ciała wynika z wysokiej zawartości tkanki tłuszczowej.

Innym sposobem na ocenienie stopnia otyłości jest inny wskaźnik – WHR (ang. Waist-hip ratio) czyli stosunek obwodu talii do obwodu bioder. Wzór na jego wyliczenie wygląda tak:

Interpretacja:

WHR ≥0,85 u kobiet i ≥ 1,0 u mężczyzn – otyłość androidalna, otyłość brzuszna, otyłość typu jabłko

WHR ≤0,85 u kobiet i ≤ 1,0 u mężczyzn – otyłość ginoidalna, otyłość udowo- pośladkowa, otyłość typu gruszka

Niestety otyłość androidalna (brzuszna) jest powiązana z wieloma chorobami metabolicznymi w większym stopniu niż otyłość ginoidalna (udowo- pośladkowa). Częściej występuje ona u mężczyzn niż u kobiet. Więcej o skutkach otyłości, a w szczególności otyłości brzusznej, w dalszej części artykułu. [2]

Do diagnozowania nadwagi i otyłości służą również bardziej dokładne metody, w których wykorzystujemy profesjonalne analizatory. Wspominałam o tym we wpisie na Facebooku: klik Analiza składu ciała dokonana na analizatorze pozwala nam w szybki i nieinwazyjny sposób określić skład ciała z podziałem na tkankę tłuszczową, mięśniową, kostką czy zawartość wody. Wykorzystuje metodę impedancji, czyli oporu elektrycznego tkanek, przez który przepuszczany jest prąd elektryczny o bardzo niskim natężeniu. [3]

Przyczyny powstawania otyłości

W większości przypadków główną przyczyną powstawania otyłości jest nadmierna podaż kalorii (tzw. dodatni bilans kaloryczny, o czym pisałam swego czasu na Facebooku: klik). Jest to tzw. otyłość prosta wynikająca z przekarmienia idącego często w parze z niską aktywnością fizyczną. [2]
W niektórych przypadkach mamy do czynienia z otyłością wtórną, tj. wynikającą z występowania endokrynopatii (np. niedoczynności tarczycy, zespołu Cushinga, niedoboru hormonu wzrostu, hipogonadyzmu). W tym przypadku otyłość jest skutkiem innego schorzenia, które wpływa na pobór pokarmu lub metabolizm składników energetycznych. Również uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego może prowadzić do nadmiernego przyjmowania jedzenia. [2]
Otyłość wynika czasem również z uwarunkowań genetycznych. Istnieją zespoły chorobowe, w których dochodzi do gromadzenia tkanki tłuszczowej w nadmiarze. Do najczęściej występującego zespołu tego typu należy np. zespół Pradera- Williego. Osoby z zespołem Pradera- Williego mają niższe zapotrzebowanie energetyczne niż osoby zdrowe, ale nie posiadają mechanizmów hamujących uczucie głodu. Częstość występowania tego zespołu to ok. 0,00001-0,00025% żywych urodzeń. [4]
Coraz częściej mówi się też o innych czynnikach genetycznych, tzw. polimorfizmach genów, które kodują substancje uczestniczące w regulowaniu procesów energetycznych, pobierania pokarmów czy tworzenia się komórek tłuszczowych: leptynę, adopinektynę, wisfatyny. Nie ma się co jednak oszukiwać i usprawiedliwiać, że ktokolwiek z nas nosi w sobie tego typu błędy w kodzie DNA… [5]
Niekiedy otyłość wynika z czynników farmakologicznych. Do leków, które mogą prowadzić do nadmiernego przyrostu masy ciała zaliczamy leki przeciwdepresyjne, przeciwlękowe, przeciwpadaczkowe, kortykosteroidy, niektóre beta-adrenolityki (stosowane w chorobach układu sercowo-naczyniowego i w nadciśnieniu) czy insulina. [4]
Wśród przyczyn możemy także wyróżnić czynniki psychologiczne, jak zaburzenia nastroju, zespół jedzenia nocnego, zespół gwałtownego objadania się czy bulimia. Również nadmiar stresu może sprzyjać nadmiernemu poborowi jedzenia i tyciu (tutaj już cofamy się w sumie do punktu pierwszego..). [6]

Konsekwencje nadmiernej masy ciała

Nie chcę zamęczać Was patofizjologią poszczególnych chorób- chcę po prostu uświadomić, jak wiele złego niesie ze sobą nadmierna masa ciała. To nie tylko estetyczny balast, który przeszkadza nam w wiązaniu butów i uniemożliwia wejście w rozmiar S. To realny problem, który niesie ze sobą wiele zdrowotnych konsekwencji.

Otyłość i nadwaga sprzyjają występowaniu zaburzeń gospodarki węglowodanowej. Nadmierna podaż energii, przyjmowanie dużej ilości pokarmów przetworzonych, bogatych w cukry i ubogich w błonnik, a przy okazji niska aktywność fizyczna to prosta droga do wytworzenia się otyłości brzusznej i wystąpienia insulinooporności. Nieleczenia insulinopornosć prowadzi do cukrzycy (więcej o tym na Facebooku: klik). A więc wniosek prosty: otyłość -> cukrzyca typu 2 -> wysokie koszty leczenia i wysokie ryzyko powikłań. [7]

Charakterystyczne dla osób otyłych (choć nie jest to regułą) są zaburzenia gospodarki lipidowej, a więc wysoki poziom cholesterolu całkowitego, LDL oraz triglicerydów i równocześnie niski poziom cholesterolu HDL. Taki profil lipidowy zwiększa ryzyko wystąpienia miażdżycy, a w dalszej części prowadzi do chorób serca czy udarów. [8]

U osób z nadwagą 3 razy częściej rozwija się nadciśnienie tętnicze niż u osób z prawidłową masą ciała. Z NT silnie skorelowana jest (ponownie!) otyłość brzuszna. Redukcja masy ciała o 5-10% znacznie przyczynia się do obniżenia ciśnienia tętniczego, co zmniejszy z kolei ryzyko wystąpienia zawału serca, niewydolności serca czy udaru mózgu. [9]

Do innych groźnych konsekwencji nadmiernej masy ciała zaliczamy również

schorzenia stawów,
dnę moczanową,
astmę oskrzelową,
kamicę żółciową,
niealkoholowe stłuszczenie wątroby.. [10]

Metody leczenia

Podstawową, najlepszą, najtańszą i najbardziej skuteczną metodą jest dieta i zmiana stylu życia. Wprowadzenie ujemnego bilansu energetycznego, diety bogatej w błonnik, nienasycone kwasy tłuszczowe oraz ubogiej w cukier, do tego odpowiednia porcja wody i codzienna dawka aktywności fizycznej. To jest „tylko”, ale wiem, że dla większości „aż”. Przyzwyczailiśmy się do wygodnego życia, do siedzącej pracy, do odgrzewanych gotowych pokarmów i deseru po obiedzie. Jednakże zmiana naszych nawyków może przynieść naprawdę świetne efekty, o ile faktycznie będziemy tego chcieli.

Wśród substancji farmakologicznych wykorzystywanych w terapii nadwagi i otyłości mamy Orlistat (inhibitor lipazy, uniemożliwia wchłanianie tłuszczu w przewodzie pokarmowym) oraz Mysimba (skład: chlorowodorek naltreksonu i bupropionu; hamują łaknienie). Oba leki mają szereg działań niepożądanych, zatem ich stosowanie nie jest w 100% bezpieczne i nie powinno być robione „na własną rękę”. [11]

Oczywiście mamy również bardzo bolesną i drogą metodę chirurgiczną, czyli zabiegi bariatryczne mające na celu zmniejszyć objętość żołądka, a tym samym zmniejszenie ilości przyjmowanego pokarmu. Jakość życia po takim zabiegu pozostawia wiele do życzenia..

Podsumowanie

Po pierwsze, dziękuję że dotarłeś / dotarłaś do końca tego długiego artykułu. Po drugie, przepraszam, jeśli przestraszyłam Cię ilością powikłań nadwagi i otyłości czy danymi epidemiologicznymi. Taka jest niestety przykra prawda. Nadmierna masa ciała to problem, z którym styka się praktycznie co druga osoba. Część nie zdaje sobie sprawy z konsekwencji swojego stanu. Większa część z nich, nawet jeśli o tych powikłaniach wie, pewnie i tak nic z tym nie zrobi, bo przecież na coś trzeba umrzeć. Otyłość i nadwaga znacznie obniżają jakość życia, znacznie podnoszą śmiertelność i znacznie zwiększają koszty, jakie musi ponieść NFZ na leczenie powikłań u osób chorych. Smutny jest fakt, że podstawowy lek bez recepty mamy na wyciągnięcie ręki – wprowadzenie paru pozytywnych zmian do swojego życia nie jest kosztowne, bolesne ani nie wymaga aż tak wielkiego wysiłku, jakby się niektórym mogło wydawać. Widzę to we współpracy z moimi podopiecznymi – jeśli ktoś chce, to potrafi coś w swoim życiu zmienić i cieszyć się z przyjemnych konsekwencji tych decyzji. Nigdy nie jest za późno na podjęcie odpowiednich kroków!

PS Szykuję dla Ciebie niespodziankę związaną z ebookiem! Śledź mojego Facebooka, aby być na bieżąco!

Piśmiennictwo:

https://www.wprost.pl/kraj/10206924/eksperci-alarmuja-68-proc-mezczyzn-i-53-proc-kobiet-w-polsce-ma-nadwage.html (dostęp 19.05.2019)
Przybylska D., Kurowska M., Przybylski P.: Otyłość i nadwaga w populacji rozwojowej. Hygeia Public Health 2012; 47(1): 28-35
Dżygadło B., Łepecka-Klusek C., Pilewski B.: Wykorzystanie analizy impedancji bioelektrycznej w profilaktyce i leczeniu nadwagi i otyłości. Probl Hig Epidemiol 2012; 93(2): 274-280
Czerwińska E., Walicka M., Marcinkowska- Suchowierska E.: Otyłość- czy zawsze prosta? Post Nauk Med. 2013; 4: 307-310
Męczekalski B., Czyżyk A., Warenik- Szymankiewicz A.: Rola genów w powstawaniu otyłości. Współczesne poglądy, patogeneza, aspekty kliniczne. Endokrynol Otyłość 2008; 5(1): 27-37
Pietrzykowska E., Wierusz- Wysocka B.: Psychologiczne aspekty nadwagi, otyłości i odchudzania się. Pol Merk Lek 2008; 24(143): 472-476
Barnes AS.: Tthe epidemic of obesity and diabetes. Tex Heart Inst J. 2011; 38(2): 142-144
Rocha VZ., Libby P.: Obesity, inflammation and atherosclerosis. Nat Rev Card 2009; 6: 399-409
Szymocha M., Bryła M., Maniecka-Bryła I.: Epidemia otyłości XXI wieku. Zdr Publ 2009; 119(2): 207-212
Djalalinia S., Qorbani M., Peykari N., Kelishadi R.: Health impact of obesity. Pak J Med Sci 2015; 31(1): 239- 242
http://www.endokrynologia.net/content/otyłość#Metody_farmakologiczne_-_co_moze_byc_skuteczne (dostęp 19.05.2019)